Ngày 14 tháng 6 năm 2009. Nhân dịp Festival Nghề truyền thống Huế -2009. Làng Phước Tích, xã Phong Hòa, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên Huế, được Bộ Văn hóa-Thông tin-Du lịch công nhận là Di tích Kiến Trúc Nghệ thuật Quốc gia. 

        Năm 1972, khi ra Huế học, tôi có rất nhiều bạn bè quê ở Quảng Trị, một trong những người bạn đó là Nguyễn Khắc Phước. Mỗi khi có dịp là tôi lại về nhà Phước. Nhà Phước nằm phía bắc sông Thác Ma thuộc thôn Lương Điền xã Hải Sơn, huyện Hả Lăng, Quảng Trị nơi được xem là cuối dòng Thác Ma, vì xuống thêm một đoạn ngắn là ngả ba sông nơi hợp lưu với sông Ô lâu, và từ đây chảy đến Vân Trình rồi đổ vào phá Tam Giang tại cửa Lác sông đã mang tên Ô Lâu. Chúng tôi hay xuống tắm ở bến Đình bên dòng Ô Lâu của làng Lương Điền, và ngôi làng bên kia sông chính là làng Phước Tích thuộc xã Phong Hòa hụyên Phong Điền tỉnh Thừa Thiên-Huế.

        Tôi học Ban Việt-Hán đại học Văn Khoa Huế, một trong các hoạt động ngoại khóa là đi thu thập các tài liệu về câu đối, hoành phi, hay gia phả các dòng họ nổi tiếng của Thừa Thiên- Huế qua các giai đoạn để làm tiểu luận. Nên đã nhiều lần đến Phước Tích. Nhưng ngày đó đi lại rất khó khăn, muốn về Phước Tích phải đón xe ra Mỹ Chánh rồi đi bộ về, hay đón xe chạy từ Huế về Ưu Điềm, Vân Trình.Thêm vào đó tình hình an ninh bất ổn nên chỉ vào kỳ nghỉ hè chúng tôi rủ nhau đi du khảo mới có dịp về Phước Tích. 

        Có một điều kỳ thú nếu không nói là trái khóay là mặc dầu Phước tích thuộc tỉnh Thừa Thiên-Huế, nhưng muốn đến  đó ta phải đi qua  địa phận tỉnh Quảng Trị mới đến được Phước Tích. Theo quốc lộ 1A ra phía bắc khoảng 38 Km là đến phía nam cầu Mỹ Chánh, Xã Hải Chánh, huyện Hải Lăng, Quảng Trị,…Tại đây có một ngôi chợ tấp nập nằm ven sông bên cạnh con đường dẫn về đến các địa danh như Ưu Điềm, Vân Trình. Đi dọc theo con đường rợp bóng cây nầy chừng 1km, qua cầu Phước Tích là ta lại đi vào địa phận tỉnh Thừa Thiên Huế.

        Phước Tích gắn liền với sông Ô Lâu, vì con sông này chảy quanh ngôi làng cổ như hình cái móng ngựa. Cho nên có thể nói  ¾ chu vi của Phước Tích là sông nước. Và cũng chính con sông này đã mang không biết bao nhiêu là đất đai của làng Hội Kỳ bên kia sông để bồi đắp cho ngôi làng ngày càng thêm bền vững.  Ngày trước cũng giống như Phước Tích bên kia sông. Bên này sông  là làng Hội Kỳ, xã Hải Chánh, Quảng Trị cũng có có một con đường rợp bóng tre với những cây đa, bến nước. Thì nay con đường ven sông của làng Hội Kỳ có nhiều chổ đã biến mất do dòng Ô Lâu xâm thực. Bên lở bên bồi theo dòng chảy. 

        Ngược thời gian trở về quá khứ,

        Sau cuộc bình Chiêm thành công, và nằm trong chiến lược  di dân mở mang bờ cỏi vào vùng Thuận Quảng của vua Lê Thánh Tông vào những năm đầu của thập kỷ 70 thế kỷ XV. Làng Phước Tích 福積 được hình thành. Nên vẫn còn  đó nhiều vết tích Chăm ở vùng đất này. Như miếu Quang Tế thờ cúng các Linga và Yoni. Và mới đây, năm 2006 trên nền một ngôi miếu cổ đổ nát người ta tìm được một Linga khá rõ nét. Thuở sơ khai, vào thời Hồng Đức làng có tên Phước Giang 福江 (Cồn Dương), đến thời Tây Sơn thì có tên Hoàng Giang堭江 và đến triều Nguyễn thì đổi thành Phước tích cho đến ngày nay. Làng có ba thôn: Thượng Hòa (xóm ngòai), Trung Hòa (xóm giữa), và Hạ Hòa (xóm dưới).

        Qua khỏi dốc cầu Phước Tích, rẻ phải, đi dọc theo con đường bê tông chạy  men sông là ta đi vào làng Phước Tích. Cái ấn tượng đầu tiên khi đến ngôi làng này đó là sự yên lặng, yên lặng đến tĩnh mịch. Tất cả âm thanh như lắng đọng. Cái ấn tượng thứ hai là sự sạch sẽ, con đường làng không hề thấy một bãi phân súc vật, điều mà có thể bắt gặp trên mọi con đường thôn quê ở đây. Điều thứ ba có thể nhận ra rất rõ, là khắp làng không hề có một công trình bê tông kiên cố nào ngòai con đường chạy vòng quanh làng và các ngõ xóm.

        Ta biết làng được bao bọc bởi sông nước nên quanh làng có đến 12 bến nước, nhưng tòan được xây dựng một cách thô sơ như thuở ban đầu khai khẩn. Mỗi bến nước lại có một tên riêng như bến Đình vì gần đó là ngôi đình làng, hoặc bến Cây Thị vì ở đây có cây thị cổ thụ vốn được trồng từ thời mới dựng làng. Và đây vẫn còn một ngôi miếu khá nguyên vẹn, ngôi miếu này được xây dựng vào năm 1881 dưới triều vua Tự Đức.

        Quanh làng đâu cũng thấy những hàng chè tàu được cắt xén cẩn thận, những sân vườn tĩnh lặng, xanh muợt mà. Đây là nhà vườn kiểu Huế nên trong vườn trồng khá nhiều cây ăn quả bình dân như cau, vã, khế, bưởi... Vốn gốc làng Việt cổ, vườn nhà này ngăn cách nhà kia chỉ bằng hàng chè tàu hay một hàng cau chớ không hề xuất hiện một loại công trình kiên cố nào. Chính điều này làm không gian ở đây thoáng hơn không bị chia cắt và trong đó còn hàm mang triết lý “Bà con xa thua láng giềng gần”.

        Nhờ đựợc sông nước bao quanh cộng với các đường làng ngõ xóm rợp bóng cây, nên ở đây rất thoáng mát, dù bây giờ là tháng sáu, tháng của gió tây nam (dân ở đây gọi là gió lào), bên Hải Sơn hay Hải Chánh luôn ảnh hưởng  những đợt nắng nóng thì ở đây có vẻ dịu bớt đi phần nào cái oi bức.

        Tuy ngay cổng vào làng có dựng một paneaux khá hoành tráng giới thiệu vị trí các ngôi nhà cố. Nhưng khó mà đi cho hết những ngôi nhà rường được giới thiệu trong thời gian ngắn, bởi quanh đây quá vắng lặng, khó tìm được người để hỏi thăm, nếu đi riêng rẻ, và đi ban ngày.

        Nét chung về Nhà cổ ở Phước Tích, đa số được xây dựng theo kiến trúc truyền thống của miền Trung, nghĩa là nhà rường ba gian hai chái, hay một gian hai chái, với cánh cửa bức bàn, thềm cao, và được lợp bằng ngói có tên là ngói liệt. Nhà nào cũng có sân trước khá rộng lót gạch đỏ. Và cái chung tiêu biểu ở đây là hàng rào cùng các bức bình phong bằng cây chè tàu che khuất mặt người theo phong tục cổ xưa là ngăn chặn mọi điều xấu vào nhà.

        Tính đến nay, ngôi làng có thời gian tồn tại đã gần 5 thế kỷ, nên những ngôi nhà rường ở đây được đánh giá là cực kỳ quý hiếm. Tuy nhiên, không chỉ ở Phước Tích, mà ở Lương Điền, Hội Kỳ những làng bên kia sông Ô Lâu tôi cũng nhìn thấy rất nhiều ngôi nhà xưa có niên đại từ hai trăm năm trở lên, nhưng những ngôi nhà nầy đã có nhiều thay đổi về cấu hình cũng như vật liệu xây dựng. Chỉ riêng ở Phước Tích tất cả hầu như còn nguyên vẹn. Và tất cả những ngôi nhà này có đặc điểm chung là rất vắng lặng.

        Ta nên biết sau Đường Lâm, Hà Nội thì Phước tích là ngôi làng cổ thứ hai vừa được Bộ Văn hóa-Thể thao-Du lịch công bố quyết định công nhận Di tích Kiến trúc Nghệ thuật Quốc gia vào dịp Festival Nghề truyền thống Huế - 2009 (12-14 tháng 6 năm 2009). Sau một thời gian dài kể từ tháng 4/2003, khi KTS Hoàng Đạo Kính trong một chuyến điền dã đã phát hiện ra ngôi làng cổ ven sông này.

        Sự phát hiện về ngôi làng cổ Phước Tích được giới chuyên môn đánh giá là sánh bằng phát hiện khu phố cổ Hội An vào những năm đầu thập kỷ 80 của thế kỷ trước. Và đây là bước ngoặt quan trọng cho số phận của ngôi làng đã có từ hàng trăm năm nay đến với công chúng, bạn bè năm châu. Niềm tự hào về kiến trúc cổ của dân tộc còn tồn tại sau bao cuộc bể dâu, thăng trầm. MiềnTrung nơi có khí hậu và thời tiết khắc nghiệt, thất thường, lắm nhiều thiên tai...và nơi đây từng là vùng chiến sự ác liệt nhất trong chiến tranh. Thế mà điều kì diệu đã xảy ra, tất cả tác nhân phá hoại đó theo thời gian đã tránh xa, không làm ảnh hưởng mấy đến các công trình để hôm nay thế hệ chúng ta còn được nhìn được, và sờ tận tay cái di sản vô cùng quý báu của người xưa  để lạ

        Ngay với tôi tuy có rất nhiều thuận lợi để đến với Phước Tích, thế nhưng từ năm 2005  mang căn bệnh với cái chết đến bất cứ lúc nào. Nên tôi không thể đến với Phước Tích. Mãi đến hôm nay nhân sự kiện quan trọng của ngôi làng, tôi mới có cơ hội quay lại. Và chỉ với 3 ngày ngắn ngủi với vùng quê này, tôi cũng chỉ “cởi ngựa xem hoa” mà thôi.

        Nếu Hội An sau phát hiện đã trở thành một nơi nhộn nhịp được nhiều người biết đến, rồi được công nhận  là Di sản thế giới. Thì sự phát hiện về Phước Tích tuy có chậm cũng còn hơn không. Hiện đã và đang được đánh giá đầy tiềm năng du lịch, một địa chỉ văn hóa còn mang nét kiến trúc xa xưa trong một không gian hòai cổ và qua một thời gian dài còn chưa bị đô thị hóa, và nhất là một môi trường sống đậm màu thiên nhiên thân thiện. Có được chăng một cuộc trở mình cùng đất nước?

        Đó là mơ ước của dân làng Phước Tích bây giờ, hậu duệ  mười hai dòng họ của ngài thần hoàng khai canh và bổn nghệ.

        Điều này cần có thời gian, bởi Hội An là đô thị cổ, còn Phước Tích chỉ là một làng cổ mà thôi.

Trưa gió lào,Trắm Trà Lộc, Hải Lăng, Quảng Trị.

lequangtho